H γυναίκα σε “δεύτερο ρόλο”: Η κατασκευή και αναπαραγωγή σεξιστικών στερεοτύπων στον κινηματογράφο, της Ελένης Ευαγόρου

Η κοινωνική πραγματικότητα αποτελεί τον κοινό ορίζοντα ύπαρξης και δράσης των ατόμων στην καθημερινή τους ζωή. Όταν αναφερόμαστε στον όρο «κοινωνική πραγματικότητα»  εννοούμε ένα κόσμο κοινών νοημάτων, πρακτικών και σχέσεων ο οποίος αποτελεί προϋπόθεση  κάθε μορφής συλλογικότητας και επικοινωνίας. Σε αυτήν, συναντιόνται ιδέες, αξίες και κανόνες που παράγονται και αναπαράγονται διαρκώς μέσα από τις καθημερινές μορφές συμβίωσης και επικοινωνίας μεταξύ των ατόμων. Αυτό βέβαια συμβαίνει πάντα στη βάση του συσχετισμού δυνάμεων κάθε κοινωνίας. Η αλληλεπίδραση των ατόμων με τους κοινωνικούς θεσμούς, μέρος των οποίων, στις σύγχρονες κοινωνίες, αποτελούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας είναι καθοριστική.

Ο κινηματογράφος αποτελεί ένα από τα μέσα ψυχαγωγίας τα οποία συμβάλλουν στην κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας. Ενώ μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι αποτελεί αναπαράσταση της κοινωνικής πραγματικότητας εντούτοις, η επιβλητικότητα της κινούμενης εικόνας καθηλώνει το θεατή και καταφέρνει να του μεταφέρει μηνύματα τα οποία επηρεάζουν την γνώση του για την κοινωνία και τις απόψεις του σε ευρεία κλίμακα. Εμπορικός, από τη γέννηση του, ο κινηματογράφος, φτάνει στις μάζες, δημιουργεί και αναπαράγει ιδέες , αξίες και  στερεότυπα.

Ο εξωτερικός παρατηρητής μπορεί εύκολα να εντοπίσει ότι κύριο χαρακτηριστικό του κινηματογράφο είναι η παραγωγή και αναπαραγωγή σεξιστικών στερεοτύπων. Στις περισσότερες ταινίες εκδηλώνεται έντονα ο διαχωρισμός των δύο  φύλων, με το θηλυκό να θεωρείται βιολογικά, ηθικά, διανοητικά και πνευματικά υποδεέστερο του αρσενικού.

Σε έρευνα του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών για την Ισότητα Φύλων και τη Χειραφέτηση των Γυναικών (UN – Women)η οποία ασχολήθηκε με τον ρόλο των γυναικών σε ταινίες οι οποίες προβλήθηκαν σε δέκα διαφορετικές χώρες από το 2010- 2013 η πιο πάνω παρατήρηση καταγράφεται σε αριθμούς. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι μόνο το 30,9% των ομιλούντων χαρακτήρων είναι γυναίκες, αριθμός που μειώνεται στο 23% στις ταινίες δράσης και περιπέτειας. Για τους ρόλους που αφορούν κέντρα λήψεως αποφάσεων, μόνο το 13,9% των διευθυντών και μόλις το 9,5% των υψηλόβαθμων πολιτικών είναι γένους θηλυκού.

Όσον αφορά τα επαγγέλματα που υποδύονται οι ηθοποιοί, τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας αποδεικνύουν ότι το στερεότυπο επιβάλλει πως οι γυναίκες δεν μπορούν να βρίσκονται σε σημαντικά επαγγέλματα με την ίδια συχνότητα που βρίσκονται οι άντρες. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τους ρόλους δικηγόρων και  δικαστών η αναλογία είναι 13 άνδρες προς 1 γυναίκα, 16 προς 1 για τους καθηγητές, 5 προς 1 για τους γιατρούς και 7 προς 1 για τους τομείς των θετικών και τεχνολογικών επιστημών. Είναι επίσης σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια έχουν διπλάσιες πιθανότητες να εκτεθούν γυμνές ή να χρησιμοποιηθούν με σεξουαλικά κίνητρα στις ταινίες ευρείας προβολής σε σχέση με τους άρρενες συναδέλφους τους.

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σχετικές έρευνες που έγιναν στο παρελθόν έχουν εξάγει παρόμοια αποτελέσματα, πράγμα που αποδεικνύει πως δεν υπήρξε βελτίωση κατά τη διάρκεια των χρόνων. Στις δεκαετίες 1950, 1960 και 1970 μόνο το 20% με 35% των χαρακτήρων ήταν γυναίκες. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 εντοπίζεται μια αύξηση των γυναικών σε ηγετικούς ρόλους, εξακολουθούν όμως οι ανδρικοί ρόλοι να είναι διπλάσιοι σε αριθμό.

Πέραν όμως από τους αριθμούς  η γυναίκα στον κινηματογράφο έχει ταυτιστεί μόνο ως οικιακή συντονίστρια, ερωμένη, συναισθηματική και ευαίσθητη. Επιπλέον σύμφωνα πάντα με τις ταινίες έχει περιορισμένο διανοητικό πεδίο ενώ όσες γυναίκες εργάζονται ή έχουν επιτυχημένη επαγγελματική πορεία παρουσιάζονται ως δυστυχισμένες στην προσωπική τους ζωή. Οι επιθυμίες της γυναίκας, οι χειρονομίες της, η στάση του σώματος, οι εκφράσεις του προσώπου, τα ρούχα, τα παπούτσια, το βάρος της, το γούστο είναι αυτά που της εξασφαλίζουν κοινωνική παρουσία. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία προκύπτει και η «κουλτούρα ομορφιάς» την οποία σύμφωνα με τους νόμους της βιομηχανίας θεάματος επιβάλλεται να ακολουθούν οι γυναίκες.

Σε μία ανδροκρατούμενη λοιπόν κοινωνία, ο κινηματογράφος συντείνει στην διατήρηση και στην δημιουργία ακόμη περισσότερων σεξιστικών στερεοτύπων. Τα στερεότυπα αυτά φθάνουν στις μάζες οι οποίες τα αφομοιώνουν και τα κάνουν μέρος της κοινωνικής πραγματικότητας. Μέσα σε αυτήν την κοινωνική πραγματικότητα η γυναίκα σε «δεύτερο ρόλο» καλείται να ανταποκριθεί σε πολλαπλές απαιτήσεις και να ξεπεράσει εμπόδια και προκαταλήψεις.

Ελένη Ευαγόρου

Κοινωνιολόγος, Ερευνητικός Συνεργάτης στο Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας